Dit e-Stadslandbouwtijdschrift werd gesignaleerd door het tijdschrift ZOZ. Dank! ZOZ is naar eigen zeggen een Tijdschrift voor doen-denkers en wordt uitgegeven door Omslag, Werkplaats voor Duurzame Ontwikkeling. Dat doen-denken – in plaats van het doemdenken, met een driepoot dus – kennen wij intussen in Rotterdam vooral dankzij de woordspelende doe-filosoof Henk Oosterling. Wie was er eerder?
Ach… ZOZ blijkt intussen breed geïnformeerd en dienovereenkomstig te berichten: zo lezen wij over zaken van Milieujutten op Ameland tot Sociaal ondernemen met een uitkering. Prima! Ook is er een actie-agenda. Eén stadslandbouw-relevant voorbeeld uit die agenda was een zaden(ruil)beurs in Nijmegen.
Een abo op ZOZ kost € 17,50 p/j (info: Omslag, Hoogstraat 301-A, 5654 NB Eindhoven, 040-2910295, e-mail omslag@omslag.nl).
“Welke Europese humanistische denker kunt u ons aanraden op het gebied van duurzaamheid en natuur?”. Een vraag die filosoof Henk Manschot kreeg van een Chinese collega. Hij moest het antwoord schuldig blijven. De vraag liet hem niet los en uiteindelijk vond Manschot een antwoord: Nietzsche (1844-1900). Diens Also sprach Zarathustra (in delen verschenen tussen 1883 en 1891) blijkt in veel opzichten een groen boek! (Henk Manschot, Blijf de aarde trouw. Pleidooi voor een Nietzscheaanse terrasofie, Nijmegen (Vantilt), 205 pp., € 19,95). Zie ook het interview met Manschot in Trouw, 1.11.2016), onder de kop “Nietzsche’s Übermensch is groen”, hier te vinden.
De koe op de kaart. Zo heet een onlangs verschenen boek over ‘de koe gepresenteerd op 200 historische prentbriefkaarten’. Een even fraai als interessant boek. Het biedt ca. 200 ansichten uit de hele wereld met daarop (meestal) een koe, gekozen uit de meer dan 10.000 stuks tellende unieke verzameling van ene Hans Miltenburg. Helaas ontbreken de koeien van de historische stadsboerderijen – zoals bijvoorbeeld die in Delft, die tot in de jaren zestig in bedrijf was. Zouden die de snelweg overstekende stadskoeien nooit een ansicht gehaald hebben? Het zou natuurlijk zomaar kunnen…
De drijvende Rotterdamse koeien haalden gelukkig de “groeten uit Rotterdam” kaarten nog altijd niet (Hans Miltenburg en Reimer Strikwerda, De koe op de kaart, Zutphen (Roodbont), 191 pp., € 29,95; er verscheen ook een Engelse editie: Cow in the picture).
Maar het lijkt intussen allemaal wel door te gaan. De door de Rotterdamse gemeenteraad opgeworpen hobbel “die koeien worden misselijk” is zoals hier bericht in ieder geval een gepasseerd station…. Er kwamen overigens nog wel vragen uit Schiedam… een paar fracties uit de Schiedamse raad maken zich zorgen over gezondheidsrisico’s, zo berichtte het Rotterdams Dagblad (9.3.2017).
Bij Roodbont verscheen eveneens een boek over kippen. Voor wie het nog niet wist: de kip is de meest verspreide vogelsoort ter wereld. Het boek is tweetalig en heet, hoe verassend kan het worden, Kippen / Chickens. Het behandelt de geschiedenis van de pluimveeindustrie vanaf 1800, maar “de kip in de kunst” komt eveneens voorbij. Verder lezen we over bos- of kamhoenders, over de 20 populairste hoenderrassen, over de in Nederland populaire kippenrassen en over een drietal Nederlandse krielen. En ja, de grote verschillen tussen kippen, hoenders en krielen werden ook mij duidelijk! Heel erg kritisch is dit boek helaas niet. Zo sluit het hoofdstuk over de pluimvee-industrie af met een ietwat treurig stemmende zin: “De moderne machinebouw en de computer hebben de intrede van de automatisering versneld, waardoor de bedrijfsgrootte is toegenomen”. ……
En dus? Ongelofelijk. Kippenkenners zijn soms struisvogels, zo lijkt het. Maar goed, mooi boek, dat wel ! (Hans Schippers, Piet Simons en Pieter Borst, Kippen / Chickens, Zutphen (Roodbont) , 272 pp., € 34,95).
“Denkend aan kippen” kom je intussen in de Rotterdamse stadslandbouw toch allereerst uit bij Uit Je Eigen Stad. UJES-medewerkster Ilse Boom meldde mij per e-mail desgevraagd (januari 2017): “Op dit moment hebben wij geen kippen meer. Eerder hadden wij de Isa Dual Dubbeldoelkip en de Noordhollandse Blauwe. Daarbij organiseerde we ook de workshop Ik wil een kip (in m’n achtertuin), over het kippen houden op kleine schaal, en een slachtworkshop. Momenteel wordt het kippenhok verbouwd. Later in het jaar zijn er dus weer kippen op de boerderij!”.
Een slachtworkshop dus! Immers “Wat je eet moet zou je zelf moeten kunnen slachten”, vond ook ik ooit. Welaan, iets dergelijks vindt ook journaliste Amber Dujardin. In Trouw (8.1.2017) schrijft ze over haar slacht-ervaringen. Haar indrukwekkende slotzin: “Ik eet een dier dat ik gisteren nog in de ogen heb gekeken, en dat voelt op een verwarrende manier oprecht.”
Vermeldenswaard is ook Stadskip, inmiddels een vertrouwde gast op het Rotterdamse ERgroeit festival. Ik bezocht op ERgroeit dit jaar onder meer een workshop over zeisen en een over snoeien. En weer was ik zeer onder de indruk van de bevlogen ambachtelijkheid van de respectievelijk workshop-gevers, te weten Sandy van der Ban (zeisles.nl) en Douwe Kappers (boomkroon.nl). Zie ook het verslag van deze editie.
Socioloog Richard Sennett schreef al weer een paar jaar terug over het ambacht een belangrijke studie, The Craftsman, dezer dagen in een US- of UK-editie denk ik voor zo’n €12,50 verkrijgbaar. Er verscheen ook een Nederlandse vertaling, De ambachtsman. De mens als maker (Meulenhof 2015, €24,99, zie hier).
Elders op deze site is – in twee delen – een interview te lezen dat SLT-redacteur Rutger Henneman met stadsboer Bas de Groot maakte. Ik was aangenaam verrast daarin te lezen dat Bas zich geïnspireerd wist door de individueel-anarchist Max Stirner (1806-1856). Het toeval – wat heet – wil dat ik in een vorig leven redacteur was van het anarchistische tijdschrift De AS dat in 1987 een nummer maakte over Stirner.
En jawel. De AS bracht ook themanummers uit over landbouw (De AS 130-131) en over voedsel (De AS 168). Ik ga ze maar weer eens herlezen, nu met een stadslandbouwbril… Wonder boven wonder bestaat De AS nog altijd, vermeldenswaard is zonder meer ook het recente themanummer (nr 196) over Veganisme. “Veganisme, voer voor anarchisten” luidt de kop boven het redactioneel. Wat flauw misschien om hier juist de relativerende bijdrage van Arie Hazekamp, Waarom ik geen veganist ben, te vermelden. Maar toch: anarchisten zoeken dezer dagen nog wel de nuance! Dit vega-nummer is nog niet digitaal beschikbaar. Kun je niet wachten, mail dan naar administratie@tijdschrift-de-as.nl (De AS 196 telt 64 pp., en kost € 6,50 excl. porto).
Dergelijke, wie weet utopische, politieke geluiden zoals verwoord in een klein blad als De AS zijn mijns inziens van groot belang. Je moet tenslotte ergens beginnen. Om bijvoorbeeld instituten als het invloedrijke RIVM uiteindelijk ook zover te krijgen om zich kritisch met ons voedsel te gaan bezighouden. Wat ligt er op ons bord? Veilig, gezond en duurzaam eten in Nederland heet een recente en interessante RIVM-studie die je hier kunt downloaden. Ook de SER (Sociaal-Economsiche Raad) kwam met een belangrijk rapport. De commissie Duurzame Veehouderij van deze raad boog zich namelijk over de productie van ons voedsel. De conclusie, aldus NRC Handelsblad (25.10.2016): “Wie niet duurzaam wil boeren, moet er mee stoppen”. Het rapport vind je hier.
De aandacht voor voedsel in de media gaat intussen onverminderd voort. De lijst is onuitputtelijk. En ja, er zijn talloze sites die zich nadrukkelijker dan dit Stadslandbouwtijdschrift met voedsel bezighouden. Zoals bijvoorbeeld het Foodlog – dat overigens sinds kort voor niet-betalenden slechts beperkt toegankelijk is.
Toch maar een greep uit mijn stapeltje voedselknipsels dus. “Is vlees alleen maar ongezond”, vroeg Margeet Vermeulen zich af in De Volkskrant (21.1.2017). De conclusie: geen reden voor paniek.
En: hoe slecht is suiker? Eveneens in de Volkskrant een antwoord op die vraag. Het valt mee…. Ter onderbouwing daarvan moest wel een Maastrichtse professor van stal worden gehaald die stelde dat “verborgen suiker” niet bestaat: “Het staat gewoon op het etiket”. Tsja….Belangrijker lijkt mij het om vast te stellen dat de frisdrankindustrie alles liever heeft dan een suikertaks, zoals aldus een kop in een andere krant (NRC Handelsblad 22.10.2016) meldt. Want laten we wel wezen: wie bekijkt er nou systematisch etiketten?
Interessant is ook de door NRC-Handelsblad gesignaleerde trend van het populairder wordende duurzame eten. Onder de kop Biologisch, nu ook voor de massa wordt gemeld dat supermarkten van deze trend denken te profiteren door biologische huismerken in het assortiment op te nemen – als alternatief dus voor de duurdere A-merken (NRC Handelsblad, 24.11.2016).
Op de website van Boerenbusiness een ander bericht over supermarkten. Schaarse groenten door klimaatprobemen in Spanje en Italië lossen supermarkten in Europa onder meer op door groente uit de VS te importeren. “Gebrek aan groenten neemt toe. Supermarkten ontkennen klimaatverandering”. Zie hier.
De bron blijkt dit artikel uit de voortreffelijke Britse krant The Guardian.
De overname van Unilever door het Amerikaanse Kraft-Heinz gaat niet door, zo meldde onder meer de NOS. Unilever vond het bod van 134 miljard euro te weinig, men zag ook “geen financiële of strategische voordelen”.
Een aardig bedrag, die 134 miljard. Toch is Unilever in het wereldwijde voedselsysteem een relatief kleine speler. Vreemd genoeg zijn de ècht grote concerns ook nog eens zo goed als onbekend. Een artikel van Frank Mulder en Mitchell van de Klundert in de Groene (5.1.2017) over ABCD, de vier grootste Onzichtbare voedselreuzen (ADM, Bunge, Cargill en (Louis) Dreyfus), is dan ook per definitie even informatief als belangrijk. De invloed van deze “grote vier” op economie, landbouw en, last but not least, ons dieet is immers letterlijk ongekend groot. En we hebben er ook nog eens geen fluit over te vertellen.
Ook een uiterst positief en belangwekkend bericht op de NOS-website. De EU stopt met het verlenen van octrooien op varianten van groenten en fruit. De EU-landen hebben unaniem besloten dat het Europees Octrooibureau een eind moet maken aan deze praktijk. Ook de NRC berichtte er een paar dagen later over (“Nieuwe plantenrassen moeten óók groeien”, NRC Handelsblad, 22.2.2019).
Interessant is intussen een door Milieudefensie gestarte discussie over gentech: “Moeten we nog wel tegen gentech strijden?” (Down To Earth, 2016 / november, reacties in het daaropvolgende december-nummer).
In het februari-nummer van dit jaar een interview met de bekende stadsboer uit Milwaukee, Will Allen onder de kop Banenplan in de fooddesert alsook een pleidooi voor…. blik. Onder de kop Conserven voor een houdbaar voedselsysteem aandacht voor de duurzame inblikkers van Coco-conserven. Men durft zelfs te stellen: “Vers is goed. Blik is beter” (info: Milieudefensie, Nieuwe Looiersstraat 31, 1017 VA Amsterdam, e-mail: service@milieudefensie.nl ).
Een andere bekende Amerikaanse boer is Joel Salatin. Hij bepleit een natuur-intensieve landbouw, een benadering die verder gaat dan “biologisch”. Een boodschap die hij recentelijk ook weer in Nederland kwam verkondigen. In De Groene (9.2.2017) onder de kop “Doe altijd het tegenovergestelde van wat de overheid adviseert” een interview met Salatin.
Intussen in Den Haag. Voor projecten in de buitenruimte – en dus ook voor toekomstige stadslandbouwprojecten – gaat er veel veranderen. Dat wil zeggen, de regelgeving ter zake gaat wat je noemt flink op de schop. Tientallen regelingen worden vervangen door één nieuwe wet, de Omgevingswet. Nogal ingewikkeld allemaal, dus geenszins verbazingwekkend dat Minister Schulz onlangs liet weten dat de invoering van de Omgevingswet wordt uitgesteld, tot begin 2019 dus.
Veel informatie over de nieuwe wet biedt inderdaad Binnenlands Bestuur, zowel de website als het gelijknamige papieren tijdschrift (info: Binnenlands Bestuur, postbus 75462, 1070 AL Amsterdam).
Diverse bladen besteedden al uitvoerig aandacht aan de nieuwe wet. Het blad ROmagazine bijvoorbeeld, gewijd aan ruimtelijke ontwikkeling, infrastructuur en milieu, kwam met het themanummer Werken met de Omgevingswet (34:11, november 2016, info ROm, Lessinglaan 34, 3533 AW Utrecht). En ja: “Den Haag” is dus nog steeds druk mee. Kamerstukken vind je via deze website.
Kennis van de vele aspecten van stadslandbouw is natuurlijk nog steeds een belangrijk issue. Eetbaar Rotterdam speelde daarin lange tijd lokaal een niet onbelangrijke rol. Intussen is er een landelijk Kennisknooppunt Stadslandbouw in de maak. Meer daarover in Stadswerk, een magazine voor professionals op het gebied van de leefomgeving (2017/1). In dit, overigens niet zo heel erg heldere, artikel wordt uiteengezet dat dit knooppunt, ooit opgezet door het Stedennetwerk Stadslandbouw, nu “ondersteund” gaat worden door het kennisprogramma DuurzaamDoor van de rijksoverheid. Het “eigenaarschap” van het knooppunt kwam terecht bij de GDO, de Vereniging Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling. Wageningen is in ieder geval ook betrokken, getuige een begeleidend interview met onderzoeker Jan Eelco Jansma.
Over kenniscentra gesproken. In Amsterdam ging eind februari www.vanamsterdamsebodem.nl de lucht in, een samenwerkingsverband tussen onder meer de gemeente, Eetbaar Amsterdam en een aantal onderwijsinstellingen.
Tik Den Haag & stadslandbouw et voilà: http://stadslandbouwdenhaag.nl/
Doe hetzelfde voor Utrecht en je komt via de eerste treffer hier terecht: https://www.utrecht.nl/wonen-en-leven/parken-en-groen/groenbeleid/stadslandbouw/….
Intussen in Rotterdam….
Er zijn nogal wat stadslandbouwprojecten die het moeilijk hebben. Zoals een aantal tijdelijke tuinen. Vermeldenswaard is een wat ouder artikel over de inmiddels verdwenen Carnissetuin van Derk Loorbach (EUR, Drift) waar eerder op deze website al naar verwezen werd.
Dikwijls willen bedreigde tuinen hun meerwaarde hard gemaakt zien. Bebouwen levert vanuit gemeenteperspectief een x-bedrag op. Maar een tuin kan ook op andere manieren economische baten opleveren. Op het terrein van milieu, participatie, gezondheid and many things wonderous more. En ja, dat alles kan ook in harde euro’s worden uitgedrukt.
Baanbrekend voor de stadslandbouw in Nederland was denk ik de MKBA (maatschappelijke kosten/baten analyse) die het ingenieursbureau Witteveen & Bos uitvoerde voor het Stedennetwerk Stadslandbouw waar ook de gemeente Rotterdam deel van uitmaakte. Deze MKBA was denk ik nuttig omdat er aarzelende bestuurders mee over de streep getrokken konden worden. Iets nieuws als (destijds) “stadslandbouw” kon in economisch opzicht “echt” waardevolle effecten hebben.
Inmiddels lijkt het MKBA -denken te verworden tot een instrument dat politieke afwegingen naar de achtergrond lijkt te drukken. Het MKBA-denken is populair onder mensen die overal de prijs van willen weten maar nergens de waarde van beseffen, las ik ergens, een parafrase uiteraard van een beroemd Marx-citaat.
Onlangs werd op het Rotterdamse stadslandbouwproject Rotterdamse Munt een MKBA-light losgelaten. Zie hierover de website van Innovatieprogramma Kwaliteit van de samenleving. Ik ben erg benieuwd…. Die MKBA zal naar verluidt openbaar worden.
Commentaar op en suggesties voor deze rubriek graag naar ceesbronsveld@post.com
